PREKOVREMENI RAD I PRERASPODJELA RADNOG VREMENA

Prekovremeni rad i preraspodjela radnog vremena su dva različita zakonska instituta koji regulišu produženi rad radnika.

 Prekovremeni rad

Kada je u pitanju prekovremeni rad, članom 36. Zakona o radu (Službene novine Federacije BiH broj 26/16, 89/18, 44/22, 39/24) je propisano da puno radno vrijeme traje 40 sati sedmično, ako zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu ili ugovorom o radu nije određeno u kraćem trajanju. Dakle, puno radno vrijeme radnika može trajati najviše 40 sati sedmično, ili kraće ako je tako određeno zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu ili ugovorom o radu. Treba naglasiti da se pauza u toku rada od 30 minuta ne računa u radno vrijeme.
Za razliku od prethodnog Zakona o radu iz 1999. godine koji je poslodavcu davao mogućnost da radniku naloži prekovremeni rad do 10 sati sedmično, plus još 10 sati sedmično uz saglasnost radnika (što znači da je ukupno radno vrijeme sa prekovremenim radom moglo trajati najviše 60 sati sedmično), novi zakon donio je za radnike povoljnije rješenje, koje je na zahtjev sindikata tokom razgovora o nacrtu ovog zakona usklađeno sa Evropskom direktivom o radnom vremenu iz novembra 2003. godine. Međutim, zakon je jedno, a njegova primjena nešto sasvim drugo, pa je odredba o prekovremenom radu jedna od onih čije je kršenje i zloupotreba u praksi najčešće.
U cilju zaštite zdravlja radnika i sprečavanja njegovog prekomjernog psihofizičkog opterećenja (što sasvim sigurno ni poslodavcu nije u interesu), Zakon o radu je mogućnost prekovremenog rada propisao isključivo kao izuzetak.
Konkretno, članom 38. stav 1. i 2. Zakona o radu je propisano da je samo u slučaju više sile (požar, potres, poplava) i iznenadnog povećanja obima posla, kao i u drugim sličnim slučajevima neophodne potrebe, radnik na zahtjev poslodavca obavezan da radi duže od punog radnog vremena (prekovremeni rad), a najviše do osam sati sedmično.

Dakle, maksimalna dužina trajanja radnog vremena na sedmičnom nivou sa prekovremenim radom iznosi 48 sati. Još jednom treba naglasiti da se prekovremeni rad može uvesti samo u slučaju više sile (požar, potres, poplava), iznenadnog povećanja obima posla (znači ne svakog povećanja obima posla, nego povećanja obima posla koje je nastalo iz razloga koje poslodavac nije mogao predvidjeti), te u drugim sličnim slučajevima neophodne potrebe.
Ako radnici u režimu prekovremenog rada rade kontinuirano tokom cijele godine ili veći dio godine, očigledno se radi se o zloupotrebi instituta prekovremenog rada.
Kroz praksu se pokazalo da se prekovremenim radom uglavnom pokušava kompenzirati manjak radnika ili se ispravljaju propusti u organizaciji posla, tehnologiji i sl, što svakako nisu opravdani zakonski razlozi za uvođenje prekovremenog rada.

U cilju zaštite radnika, zakonom je propisano da ukoliko prekovremeni rad radnika traje duže od tri sedmice neprekidno ili više od 10 sedmica u toku kalendarske godine, o prekovremenom radu poslodavac je dužan obavijestiti inspekciju rada kantona.
Ako poslodavac to ne učini, inspekciju rada može i treba obavijestiti sindikat, a inspekcija rada će zabraniti prekovremeni rad ako nije uveden u skladu sa zakonom ili iz zakonom propisanih razloga.
Treba istaći da nije dozvoljen prekovremeni rad maloljetnom radniku, trudnici, majci odnosno usvojitelju djeteta do tri godine života, kao i samohranom roditelju, samohranom usvojitelju i licu kojem je na osnovu rješenja nadležnog organa dijete povjereno na čuvanje i odgoj, do šest godina života djeteta. Trudnica, majka, odnosno usvojitelj djeteta do tri godine života, kao i samohrani roditelj, samohrani usvojitelj i lice kojem je na osnovu rješenja nadležnog organa dijete povjereno na čuvanje i odgoj, do šest godina života djeteta, može raditi prekovremeno samo ako da pisanu izjavu o dobrovoljnom pristanku na takav rad.
Zakonom o radu nije regulisan način uvođenja prekovremenog rada. Kada je u pitanju metalska djelatnost, ovu prazninu je popunio Kolektivni ugovor o pravima i obavezama poslodavaca i radnika za djelatnost proizvodnje i prerade metala u Federaciji BiH – Granski kolektivni ugovor (Službene novine Federacije BiH broj 63/21, 87/22). Tako je članom 19. stav 2. i 3. ovog ugovora propisano da ukoliko je prekovremeni rad koji je uveden uslijed djelovanja više sile (požar, potres, poplava, te drugi slični slučajevi neophodne potrebe) naređen usmeno, poslodavac je obavezan u roku od tri dana od usmenog naređenja donijeti pisani akt o uvođenju prekovremenog rada.
Ukoliko je prekovremeni rad uveden zbog iznenadnog odsustva radnika radi bolesti, povrede i sl., i/ili zbog iznenadnog povećanja obima posla, poslodavac je obavezan donijeti pisani akt o uvođenju prekovremenog rada sa obrazloženjem, preciziranom dužinom trajanja, brojem radnika koji treba da rade prekovremeno i ovlaštenom osobom za sprovođenje naredbe o prekovremenom radu, najkasnije na dan uvođenja prekovremenog rada.

Kada je u pitanju uvećanje plate, članom 47. Granskog kolektivnog ugovora za metalsku djelatnost je propisano da radnik ima pravo na povećanu platu za prekovremeni rad najmanje 40%, s tim da se kolektivnim ugovorom kod poslodavca ili pravilnikom o radu ovo uvećanje može utvrditi i u većem procentu.

 

Preraspodjela radnog vremena

Kada je u pitanju preraspodjela radnog vremena, članom 39. stav 1. Zakona o radu je propisano da ako priroda posla to zahtijeva, puno i nepuno radno vrijeme može se preraspodjeliti tako da tokom jednog perioda traje duže, a tokom drugog perioda kraće od punog radnog vremena, s tim da prosječno radno vrijeme u toku trajanja preraspodjele ne može biti duže od 52 sata sedmično, a za sezonske poslove najduže 60 sati sedmično. Ovaj vid produženog rada se u skladu sa Zakonom o radu ne smatra prekovremenim radom.

Zakonodavac nije bez razloga koristio termin priroda posla u smislu citirane odredbe, pa se taj termin ne može ignorisati.

Dakle, poslodavac, u skladu sa zakonom, može uvesti preraspodjelu radnog vremena ako je to opravdano zbog prirode posla kojim se bavi, a koja je takva da u određenom periodu u toku kalendarske godine objektivno ima veći obim posla, odnosno u drugom periodu manji obim posla, što svakako utiče i na potrebu za angažmanom radnika – u jednom periodu ta je potreba veća, a u drugom objektivno manja (npr. građevinski radovi, ugostiteljski poslovi, turizam, poljoprivreda, različiti drugi sezonski poslovi itd).

U praksi se i ovaj institut veoma često zloupotrebljava, na način da se preraspodjela radnog vremena uvodi tamo gdje ne postoji objektivna potreba uslovljena prirodom posla. Poslodavac donosi odluku o preraspodjeli radnog vremena samo s ciljem da radnike obaveže na produženi rad, pri čemu izbjegava obavezu uvećanja plate po osnovu prekovremenog rada, kao i obavezu obavještavanja inspekcije rada. Radnici rade produženo, do 52 sata sedmično, ali ne ostvaraju pravo na uvećanje plate jer se formalno ne radi o prekovremenom radu, a „narađene“ sate odnosno dane u većini slučajeva ne iskoriste.

Ukoliko postoji sumnja na bilo kakve zloupotrebe ili kršenja zakonskih odredbi o prekovremenom radu i preraspodjeli radnog vremena od strane poslodavca, radnici i sindikat trebaju obavijestiti nadležne inspekcijske organe, tj. inspekciju rada, koja po njihovom zahtjevu mora izaći na teren, utvrditi relevantne činjenice, te ukoliko konstatuje postojanje prekršaja iz člana 171. stav 1. tačka 15. do 20. Zakona o radu, poduzeti odgovarajuće mjere, uključujući sankcionisanje poslodavca kao i odgovornog lica kod poslodavca:
– novčanom kaznom od 1.000 do 3.000 KM, a u ponovljenom prekršaju 5.000 do 10.000 KM za poslodavca koji je pravno lice,
– novčanom kaznom od 2.000 do 5.000 KM za poslodavca koji je fizičko lice,
– novčanom kaznom od 2.000 do 5.000 KM za dogovorno lice kod poslodavca koji je pravno lice.
Ukoliko su ovi prekršaji učinjeni prema maloljetnom radniku, najniži i najviši iznos novčane kazne se uvećava dvostruko.

 Kenan Mujkanović, dipl. pravnik